Skoplje je vekovima važan kulturni i istorijski centar u svom geografskom okruženju. Njegov rast i značaj trajao je neometano do vrhunca, kada je grad razoren do temelja 1689. od austrijskog generala Pikolominija (Piccolomini), što je poremetilo njegovu razvojnu putanju. Smatra se da je u to vreme Skoplje bilo veličine Praga, sa belim kaldrmisanim ulicama, lepšim baštama nego Rim, da je izazivao čuđenje svojom lepotom ali i iskrenu bol generalu koji je morao da spali grad zbog kolere.
Čak i stalni ratovi i osvajanja, invazije i razarajući zemljotresi 518. i 1555. godine nisu zaustavili njegovo vraćanje na poziciju od značaja. Ali je požar krajem sedamnaestog veka presekao njegov kontinuitet sa zatišjem od dvesta godina, do druge polovine devetnaestog veka, kada je počelo njegovo ponovno uzdizanje, da bi doživeo višestruki skok u razvoju tokom dvadesetog veka.
Kulminacija aktivnosti osnažila je poziciju grada kao važnog centra, glavnog grada provincija u stranim kraljevstvima, ali ga je takođe ustalila kao glavni grad moderne makedonske države. Dvadeseti vek nije poštedeo grad od svih iskušenja ljudske agresije i prirodnih katastrofa, od kojih je zemljotres 1963. naneo najjači udarac.
Ono što je pokazalo zrelost u takvim previranjima bio je urbanizam, koji je uspeo da definiše grad u kome smo prepoznali slojeve drevnog, srednjovekovnog, orijentalnog, evropskog, modernog i savremenog. Naravno, ima mesta za nekoliko dilema oko rekonstrukcije nakon zemljotresa, gde eklektični grad nije bio dovoljno cenjen, ali su kompromis i nove akcije bili toliko značajni da je Skoplje nekoliko decenija bilo centar arhitektonskih i urbanih trendova.
Šta se onda desilo?
Došle su devedesete, raspad moćne federacije i odvajanje Makedonije kao zasebne države. To je bio period tranzicije, u kom su društvene i zajedničke vrednosti bile spaljene nemarnim kapitalizmom. Pohlepa je zadesila pojedince, brzorastuće biznismene, političke kampove i etnički nezrele organizacije koje su stvorile haotično društvo podele moći i pljačke upravljajućih teritorija.
Rezultat je bio uspostavljanje grada Skoplje i deset opština koje su imale različite nadležnosti, a koje su pripadale različitim političkim ciljevima koji nisu u vezi sa suštinom urbanizma i arhitekture. Sve se svodi na preživljavanje (sa određenim izuzecima), bez vizija koje smo imali pre svega pedeset godina.
Poslednja masovna i vidljiva agresija bio je projekat „Skoplje 2014“, kao fenomen koji je otišao dalje od profesionalizma, mešajuči sve žanrove kooperativnosti, romanticizma, nostalgije i zlostavljanja moći, stvarajući savršenu distrakciju od drugih delova grada, koji je bio potpuno uronjen u urbanu autoimunu bolest (pregrađeni balkoni, sporedne zgrade prema individualnim željama itd).
Istorijska osovina sever – jug
Centar orijentalnog i srednjevekovnog Skoplja je ono što danas zovemo Bit pazar. To je ravnica između dva brda, sa jedne strane je Gradište, gde se nalazi tvrđava Skoplja (iz šestog veka), i brdo Devica sa druge strane.
Čuveni manastir Svetog Đorđa nalazio se ovde, preko kojeg je izgrađena Sultan Muratova džamija 1436. godine, u čijem je dvorištu sto godina kasnije, između 1566. i 1572, podignuta Skopljanska sahat-kula, na mestu jedne od kula utvrđenja.
Polazeći od ove tačke, kao tačke u prostoru, krećući se kroz pijacu koja postoji već deset vekova, Staru skopsku čaršiju, koja je postojala na istom mestu i u vizantijskom periodu, kroz veliki Kameni most (izgrađen na temeljima iz šestog veka), zatim Centralnim skopskim trgom i nekada najvažnijom ulicom u gradu, kao urbana kretanja evropskog Skoplja stvorena je osovina koja se danas završila posebnom tačkom, simbolom grada pre zemljotresa – Starom železničkom stanicom, koja je danas Muzej grada Skoplja.
Železnička stanica definisana je kao urbana lokacija 1873. godine, kada su otvorene pruga Skoplje – Solun i Skoplje – Mitrovica, dok je zgrada, čiji ostaci postoje i danas, delo arhitekte Velimira Gavrilovića, izgrađena između 1931. i 1940. godine.
Ovde dve tačke, kao početak i kraj, veoma su važne arhitektonsko-urbane pozicije, sa živim i autentičnim zgradama iz različitih perioda. Osovina je okvirno dva kilometra dugačka pešačka zona, koja povezuje dve obale reke grada preko Vardara, kroz priču kulturnog nasleđa i prostora koji se razvija hiljadu godina.
Obe tačke su pod napadom od neukog urbanizma koji potpuno ignoriše njihov značaj, njihovo svedočenje, bacivši ih na milost i nemilost investitora pošto su se vlasti pokazale nesposobnim i bez vizije da upravljaju ovim oblastima.
Sahat-kula
Krećući se kroz centar grada ka Bit Pazaru, zastanete u centru gde vam pogled stane na brdo sa visokim tornjem sa satom. Ovo je poslednja tačka koju možete da vidite, i ujedno konačna destinacija ako ste posetilac.
Njegova pozicija je imala smisla još u prošlosti kao tačka u prostoru, dok je sat pokazivao vreme za trgovinu, za sastanak, beležeći početak i kraj radnog vremena. To govori da je glavna svrha ovog objekta njegova visina, njegov vizuelni i zvučni domet.
Ali današnji makedonski urbanizam predvideo je zgrade u podnožju, naročito na bulevarskom frontu. Visina ovih zgrada oduzima pogled na Sahat-kulu i potpuno zanemaruje njen značaj, kako istorijski tako i funkcionalni. Uostalom, obični i slučajni prolaznik možda nikada neće saznati za njegovo postojanje.
Stara železnička stanica
Na suprotnom kraju osovine prostor je objedinio nekoliko segmenata – Muzej grada Skoplja, krilo nekadašnje železničke stanice, trem i ulaz, kao gest sećanja na centralnu zgradu, platforme na kojima je bilo nekoliko vagona pretvorene su u restorane, noćne klubove i parkirališta. O ovom prostoru se oduvek mislilo kao o složenoj i nedeljivoj celini, a zapravo je površina na kojoj je stanica nekada postojala u celini. Za ovaj prostor devedesetih godina prošlog veka organizovan je jedan od najrazumnijih konkursa na temu „Gradska kuća“, sa idejom da se uvrsti u nedostajući deo zgrade. Naravno, ostalo je samo na papiru.
Ova zgrada ima posebnu arhitektonsku vrednost i značaj za istoriju grada. Pričalo se o njoj sa divljenjem, dok je mural u holu jedan od najvećih postignuća makedonskog kubiste Borka Lazeskog.
Muzej grada Skoplja je u poslednjih pola veka simbol katastrofalnog zemljotresa i spomenik teškoj borbi grada-feniksa. Istovremeno, gradska skupština i centralna opština, koja nosi simbol ptice feniks na leđima, dozvolile su ponižavanje ove zgrade. U bliskoj budućnosti okružiće ga sa svih strana tržni centar, kao pravi simbol kapitalizma i privatnih interesa iznad društvenog.
Realizacijom projekta Limak, ili kompleksa „Dijamant Skoplja“, stvoren je presedan u oblikovanju parcela, koji je omogućio usitnjavanje celine i potencijala prostora i, što je najsramotnije, dozvolio rušenje perona i originalnih delova zgrade železničke stanice, koji su takođe imali zaštićeni status.
Institucije vođene svim političkim taborima praktično pokazuju nezrelost za sve teme vezane za kulturno nasleđe, arhitektonsku vrednost prostora i dužnost urbanizma kao početnu tačku prostornog planiranja. U isto vreme, u kontinuumu civilizacije, mi smo se pokazali kao nedostojne generacije ispod proseka, odnosno najslabije karike. Doviđenja!
Filip Koneski rođen je u Skoplju 1987. godine. Diplomirao je na Arhitektonskom fakultetu u Skoplju na temu „Institut za konzervaciju i restauraciju“, dok trenutno radi na master studijama „Aktivni pristup arhitektonskom nasleđu“. Njegovo radno iskustvo uključuje arhitektonske, zanatske i umetničke ateljee. Pored osnivanja MARH-a i upravljanja sajtom, trenutno je zaposlen u dizajnerskom studiju u Skoplju. Ostatak vremena posvećen je nekoliko oblasti na polju stvaralaštva, dok je u matičnoj sferi (arhitektura) Filip stekao pojedinačne i grupne nagrade na domaćim i međunarodnim takmičenjima.